انجیل مقدس اصلاح طلبی

انجیلِ مقدسِ اصلاح‌طلبی

«ترجمه» در تاریخ معاصر ایران نقشی انکارناپذیر داشته است. کتابهایی که متفکرین و مترجمین برجسته انتخاب و برگردان کرده‌اند، بعضاً توانسته‌اند جهت تاریخ در دوران معاصر را تغییر بدهند. یکی از این کتابهای دوران‌ساز، کتابی 1250 صفحه‌ای بود نوشتۀ کارل ریموند پوپر با عنوان «جامعۀ باز و دشمنان آن» که به قلم توانای استاد عزت الله فولادوند ترجمه شد.

تا قبل از ترجمۀ این کتاب پوپر در فضای روشنفکری ایران در جدال میان عبدالکریم سروش و رضا داوری اردکانی حاضر شده بود. اما با ترجمۀ این کتاب مطول و قطور، اندیشۀ سیاسی و اجتماعی پوپر وارد فضای روشنفکری ایران شد و توانست عقبۀ فکری جریانی را بسازد که ده سال بعد به اصلاح‌طلبان مشهور شدند. استدلال پوپر به رغم طول و تفصیل بیش از هزار صفحه‌ای کتاب، تقریباً ساده و سرراست است.

پوپر می گوید در تاریخ فلسفۀ غرب سه فیلسوفِ یوتوپیایی بودند که می‌خواستند با نگاه از بالا برای جامعه یک الگوی کلان و از پیش آمده طراحی و آن را بر شهروندان تحمیل کنند. پوپر این نوع نگاه را «مهندسی اجتماعی کل گرایانه» می‌نامد. در مقابل پوپر «مهندسی اجتماعی جزئی نگر» را پیشنهاد می‌کند که اعتقادی به الگوهای فکری کلان ندارد، بلکه می‌خواهد جامعه را گام به گام و در بستر تحولات انضمامی مدیریت کند. با توجه به مناظرۀ پوپر با هربرت مارکوزه (فیلسوفِ چپی که اسطورۀ شورشیان جنبش 1968 بود) این دو الگو را می‌توان در تفاوت نگاه انقلابی و نگاه اصلاح‌گرا مشاهده کرد.

البته خودِ این کتاب (با نهایت تاسف و شوربختانه) به نوعی تبدیل به بت فکری نیز شد و در ایران حالت تقدس پیدا کرد تا جایی که وقتی حدود بیست سال بعد در یک جلسۀ نقد و بررسی، اقتصاددانِ جوانی به نگاه پوپر ایراداتی وارد کرد، مترجم محترم از کوره در رفت و در شبی تاریخی آن جلسه به آشوب و تنش کشیده شد!

جالب اینجا است در حالی مترجم و منتقد در ایران بر سر پوپر با یکدیگر درگیر شدند، که خود این فیلسوف معتقد بود که آرای فلسفی و علمی را باید تا سر حد ابطال نقد کرد!
البته دامنۀ تاثیر این کتاب به این موارد ختم نمی‌شود، بلکه بسی بیشتر است. برای مثال، روزنامه‌نگار مشهوری که بعدها از ایران رفت و از منتقدین جدی هاشمی رفسنجانی بود، آن اصطلاح مشهور و بسیار تندروانه را که در دورۀ مطبوعاتِ دوم خردادی خطاب به هاشمی به کار می‌برد، در واقع از یادداشتهای همین کتاب به عاریت گرفته بود!

نهایتاً، در اواخر دهۀ هفتاد شمسی، ستارۀ اقبال پوپر در میان روشنفکران ایران غروب کرد و جای خود را به متفکرین و جریانهای فکری دیگر داد.
برای آشنایی بیشتر پادکستی تهیه شده که خلاصۀ خلاصۀ این کتاب در موجزترین حالت ممکن است.