دولت دکتر مصدق به فوت بند بود

حدود ۶۵ سال است از واقعه ۲۸ مرداد سال ۳۲ می‌گذرد. هرساله صحنه این واقعه از دو منظر کوتاه و قیام موردبررسی و تحلیلی کارشناسان قرار می‌گیرد. اسناد طبقه‌بندی شده فراوانی در مورد نقش آمریکا و انگلستان در این کودتا طی یک دهه گذشته منتشرشده، با این‌حال بسیاری نیز معتقدند، بر اساس قانون مشروطه اگر نخست‌وزیر از اختیارات خود استفاده می‌کرد و به هر دلیل مجلس شورای ملی را منحل می‌نمود، شاه نیز از این قدرت و اختیار قانونی برخوردار بود که نخست وزیر را کنار بگذارد.
 

این دو برداشت پارادوکسی کار از واقعه ۲۸ مرداد سال ۳۲ موجب شده هرساله بررسی‌ها و پژوهش‌های مختلفی بر روی سیر حوادث ۲۸ مرداد ۳۲ صورت گرفت و ابعاد مختلفی از آن حادثه آشکار گردد. در سال روز ۲۸ مرداد ۳۲، «حزب ندای ایرانیان» به‌منظور بررسی و بازخوانی این واقعه در برنامه‌ای تحت عنوان «ساعت دقیقاً نیمه شب است» با حضور حسین دهباشی پژوهشگر تاریخی و فعال رسانه ای، به بررسی این حادثه تاریخی پرداخته است.
 

حسین دهباشی در ابتدای این نشست گفت: آنچه از کلیت حرکت ابتدایی کودتا ۲۸ مرداد ۳۲ مشخص‌شده این است که مخالفان دکتر مصدق در زمان کودتا بعد از حرکات آغازین به دو دسته تقسیم می‌شوند.

وی افزود: در ابتدا عده‌ای به سمت منزل مرحوم مصدق حرکت کرده و عده‌ای هم به سمت رادیو تهران هدایت می‌شوند و آقای اشرافی نماینده شیراز طی نطقی بعد از تسخیر رادیو تهران اعلام می‌کند «الو- الو اینجا رادیو تهران، نخست‌وزیر به دست مردم کشته شد» اقدامی که بعد‌ها به روایت مختلف از آن به‌عنوان کودتا یا قیام ۲۸ مرداد ۳۲ یاد شد.

سه روایت در مورد کودتا

این تحلیلگر مسائل تاریخ معاصر در ادامه داد، روایت‌های مختلفی در مورد این واقعه در زمان پهلوی وجود دارد. روایتی که این اقدام را کودتا میداند، روایت دیگری که دولت دکتر مصدق را دست‌کم در سه روز آخر غیرقانونی میداند و روایت متفاوت‌تری که اعتقاد دارد دکتر مصدق در تبانی با آمریکایی‌ها مقاومت نکرده است.
دهباشی تأکید کرد: اگر این سه روایت را دسته‌بندی کنیم به این نتیجه می‌رسیم که کودتا اتفاق افتاده حتی اگر بپذیریم دولت مصدق غیرقانونی بوده؛ زیرا در عرف اگر یک ساختار سیاسی را با قوای نظامی جابجا کنیم کودتا شده است.

مصدق کودتا‌گر و نظامیان ضد کودتا!

حسین دهباشی در جمع قشر‌های مختلف مردم اظهار داشت: البته این شک به وجود میآید که اگر دولت مرحوم مصدق غیرقانونی باشد و ساختار نظامی ارتش، قانونی بازهم به این نوع کنار زدن دولت کودتا می‌گویند؟ عده‌ای البته معتقدند که، چون بعد از اینکه شاه در ۲۵ مرداد دولت مصدق را عزل میکند و مرحوم دکتر مصدق در برابر فرمان شاه مقاومت می‌نماید، این مصدق است که کودتا کرده و اقدامی که در ۲۸ مرداد اتفاق میافتد در واقع ضد کودتاست و قصد نظامیان بازپس‌گیری قدرت از دولت غیرقانونی مرحوم مصدق بوده است.
 

۲۸ مرداد قیام ملی یا سکوت ملی

این پژوهشگر تاریخ معاصر در ادامه در مورد ماهیت حادثه ۲۸ مرداد یادآور شد: ما نمیتوانیم ادعا کنیم که بخشی از مردم در ۲۸ مرداد علیه دولت به خیابان‌ها آمدند، اما با این وجود میتوانیم ادعا کنیم حتی از مدعی قیام ملی نباشیم، در ۲۸ مرداد با سکوت ملی مواجه بودیم. چون یک سال قبل با قوای بیشتری در ۳۰ تیر سال ۱۳۳۱ نخست‌وزیر جابجا می‌شود و قوام در قدرت قرار می‌گیرد که از نظر سیاست و کیاست نسبت به زاهدی قاطع‌تر بوده، اما چگونه است که آن شخص بیش از یک روز به‌عنوان نخست‌وزیر دوام نمی‌آورد و چرا این اتفاق در ۲۹ مرداد نیفتاد. چرا در ۲۸ مرداد با یک سکوت سهمگین مواجه میشودم و از مردم عادی تا روشنفکران و روحانیت سکوت می‌کنند.

دهباشی گفت: زمانی که در مورد نهضت ملی شدن نفت سخن می‌گوییم، تنها نباید به تحرکات پارلمانی توجه کرد. مرجع جریان دینی یعنی آیت‌الله کاشانی نیز سرخورده شده و کنار کشید و زمانی که مخالفان مصدق به خیابان می‌آیند، هواداران مصدق نیامدند.
 

مردم و بازاریان خسته

حسین دهباشی گفت: واقعیت آن است که مردم کوچه و بازار خصوصاً کسبه کاملاً خسته شده بودند و نمیدانستند که جریان نهضت ملی شدن نفت بالاخره چه زمانی تمام خواهد شد. از یک‌طرف کسبه بازار هر روز باید اعتصاب میکرد و اگر مغازه‌های خود را تعطیل نمیکردند برای آن‌ها مشکلاتی به وجود می‌آمد.

این کارشناس مسائل تاریخی ادامه داد: فراموش نکنیم در آن روز‌ها حزب توده در کنار دکتر فاطمی در تظاهرات شرکت می‌کرد و این در حالتی بود که مردم ایران از روسیه به خاطر اقداماتش در ایران نفرت تاریخی داشتند و حالا احساس میکنند که شاه هم رفته و حزب توده در خیابان‌های تهران جولان میدهد و اگر به فعالیت خود ادامه دهند بعید نیست فردا و پس‌فردا تهران به دست روس‌ها بی افتد.

وجه دیگر آن روز‌ها این است که روشنفکران نیز در آن بازه زمانی از شدت بازی‌های سیاسی به تنگ آمده بودند. برای نمونه، مرحوم جلال آل احمد سه روز بعد از کودتا از آن اطلاع پیدا می‌کند. بعد‌ها که به همراه خلیل ملکی بازداشت میشود، یادداشتی می‌نویسد که «من سیاست را بوسیدم و کنار گذاشتنم» گویا ازنظر روشنفکران، تصور گوهر گونه از نهضت ملی شدن نفت دیگر وجود نداشت.

مبالغه در مورد رأی دیوان لاهه

کارگردان مستند خشت خام تأکید کرد: آنچه طی سال‌های بعد از کودتای ۲۸ مرداد ۳۲ تا به امروز همواره در مورد آن مبالغه شده، رأی دادگاه لاهه در مورد شکایت بریتانیا از ایران است.

وی ادامه داد: رأی لاهه به‌عنوان پیروزی درخشان تلقی و به‌حساب دکتر مصدق گذاشته‌شده و در طول سال‌های بعد از کودتا، نقش فدائیان اسلام و روحانیت کمتر و کمتر شده است. چرا؟ چون بعد‌ها این گروه‌ها در مقابل مصدق ایستادند انتقام از آن در طول تاریخ گرفته شد و اعلام کردند که سایر گروه‌ها از اول هم مهم نبودند.

وی افزود: واقعیت آن است که در لاهه دولت بریتانیا علیه ایران شکایت و اعلام می‌کند که ایران شرکت نفت را ملی کرده و این خلاف قرارداد نفت بین ایران و انگلستان است. استدلال دکتر مصدق در لاهه این بوده که یک‌طرف این پرونده یک شرکت است و طرف دیگر یک کشور و در دعوای بین شرکت و کشور دیوان بین‌المللی لاهه صلاحیت ندارد.

وی ادامه داد: از سوی دیگر شرکت مرحوم مصدق در شورای امنیت چه دستاورد داشته جز دستاورد‌های اخلاقی! دکتر مصدق به جهت شخصیت حقوقی که داشت که مطبوعات نیز در آن میدمیدند، از واقعیت‌ها غافل بود و تصور میکردند اگر در قضیه‌ای حق داشته باشید، آن حق کفایت می‌کند.

درحالی که در سازوکار کشور‌ها با یکدیگر کمتریم وجه را حقوق بین‌الملل دارد و آنچه روابط کشور‌ها با یکدیگر را تعیین میکند، قدرت است نه حق. دکتر مصدق این توهم را داشت که با تأکید بر حق حقوقی و مشروعیت ایران می‌تواند کار را به‌جایی برساند که همه‌چیز به نفع ایران تمام شود. دولت مصدق باسیاست به‌صورت اخلاقی برخورد می‌کرد و روزبه‌روز لشکر مصدق کم‌تر شد و این تصور ایجاد گشت که فدائیان و آیت‌الله کاشانی نقش چندانی در نهضت ملی شدن نفت نداشتند.

دولت دکتر مصدق به فوت بند بود

حسین دهباشی در مورد کیفیت کار دولت مصدق در ادامه گفت: زمانی که مجموعه حوادث آن زمان را موردبررسی قرار می‌دهیم، به این نتیجه می‌رسیم که دولت مرحوم مصدق به فوت بند بود. دولت مصدق در میان عموم جامعه حتی افرادی که به آن علقه داشتند دولت کارآمدی تلقی نمی‌شد. مردم در آن زمان از اینکه مشت محکمی روی میز زده شود و اعلام کند این کشور صاحب دارد کاملاً استقبال می‌کردند. در آن زمان بعد از یک دوره بی‌نظمی مردم آماده بودند یک دیکتاتوری روی کار بیاید و بگوید ایران صاحب دارد در دوره‌های تاریخی مختلف این اتفاق افتاده است.